Hermann Giliomee: Historikus. Hermann GiliomeeЧитать онлайн книгу.
kompetisie vir die bruin stem gedurende die 1920’s waaraan die Nasionale Party ook deelgeneem het nie. Die koerant het dikwels die aantyging gemaak dat bruin kiesers “omkoopbaar” was en by implikasie eintlik nie die stem verdien het nie.
My ouers het die apartheidsbeleid gesteun. Hul standpunt was dat die beleid nie net skeiding tussen wit en bruin moet bewerkstellig nie, maar ook gehelp het om die bruin gemeenskap te ontwikkel deur aan hulle beter massa-onderwys en maatskaplike dienste te verskaf. Hulle het ongetwyfeld die stelling onderskryf wat PW Botha teenoor sy biograwe gemaak het: “Die kleurlinge moet eers opgehef word en die konsekwensies daarvan moet aanvaar word.”18
Die uitgawe op bruin onderwys in die Kaapkolonie het van 1935 snel begin toeneem. In 1953 was die uitgawe amper tien keer meer as in 1935. Tussen 1948 en 1951 het dit met 41% toegeneem en dit het nie ná 1948 verlangsaam nie. In 1953 is in ’n studie gevra of die “finansiële laste” nie “buite verhouding tot die provinsie se drakrag” is nie.”19 Die besteding op wit kinders was natuurlik veel hoër, maar niemand het gevra of dit buite verhouding met die land se “drakrag” was nie.
Maar daar was ook ’n ander probleem wat die NP-ondersteuners eers later besef het. Om ’n gemeenskap se onderwys te verbeter sonder om aan hulle betekenisvolle regte te gee, is ’n resep vir politieke vervreemding en opstand.
Die Groepsgebiedewet was die sentrale aspek van die politieke debat in die vroeë vyftigerjare, toe ek my politieke verstand begin kry het. Ingevolge die wet moes bruin mense van die “wit dorp” na aparte bruin “dorpe” op die rand of ’n entjie weg van die dorp geskuif word. Daar is gesê dat die mense hier hul eie huise en winkels sou kry.
Op Porterville is ’n betreklike klein proporsie van die bruin mense tydens die NP-bewind na Monte Berta geskuif, ’n bruin buurt wat reeds in 1937 tot stand gekom het. Daar was egter verskeie dorpe in die Boland, onder meer Stellenbosch, Paarl en Wellington, waar daar groot bruin of gemengde buurte in die hartjie van die dorp was. Hierdie buurte is in die eerste twee dekades van die NP-bewind almal wit verklaar en die bruin mense is verplig om te skuif. Die belangrikste gemengde buurt was Distrik Ses in Kaapstad waar ongeveer 65 000 mense gebly het. Die meeste was bruin mense, maar daar het ook swart mense, Indiërs en wit mense, onder wie Afrikaners, gebly. Die NP-propaganda het Distrik Ses voorgestel as “’n nes van onheil”.
Ek was van vroeg ’n ywerige koerantleser en was sekerlik blootgestel aan hierdie propaganda in Die Burger. Dit blyk uit die eerste artikel van my wat ooit in druk verskyn het. Dit is geskryf in 1951, toe ek in st. 6 (vandag graad 8) was, en het drie jaar later in die skool se jaarblad verskyn.
In die artikel vertel ek van my eerste besoek aan Kaapstad en hoe ek in die middestad verdwaal het en later op ’n plek uitgekom het waar ek rondom my net krotte gesien het. Ek het geskryf dat ek geen benul gehad het van hoe ek my pad terug moes vind nie, maar gelukkig ’n polisieman raakgeloop het. Hy het my meegedeel dat hulle my orals soek en dat ek in die hartjie van Distrik Ses beland het. Ek het die storie vertel asof my afdwaal na Distrik Ses my lewe in gevaar gestel het.
Die gedwonge verskuiwings en die opbreek van gemeenskappe was vir bruin mense ’n groot hartseerstorie. Ek sou dit eers jare later ten volle besef toe ek oor die gedwonge verskuiwing van die bruin gemeenskap uit die middedorp van Stellenbosch in die laat 1960’s geskryf het. Hierdie verhaal het hom op talle dorpe afgespeel sonder enige protes van Afrikaner-kant.
Die enigste ernstige gesprek wat ek destyds met ’n wel opgevoede bruin mens gehad het, was in 1966 aan boord van ’n skip na Europa. Hy was ’n onderwyser op pad na Kanada om daar ’n nuwe lewe te begin en ek was onderweg na Amsterdam om daar aan die Stedelike Universiteit te gaan studeer. Die hartseer in sy stem toe hy oor sy vernedering praat, het ’n blywende indruk op my gemaak.
Op Porterville was daar feitlik geen swart mense nie. Wanneer die tuislandbeleid bespreek is, was dit asof ’n mens praat van ’n ongewone eksperiment in ’n verre land. Op Stellenbosch was die kelners in die koshuis al swart mense met wie ons te doen gehad het. Daar was ’n aandklok wat elke aand om tien-uur gelui het, wat beteken het dat geen swarte meer buite Kayamandi, die dorp se swart woonbuurt, mag wees nie. Ons het nie gedink aan die flagrante ontkenning van ’n persoon se burgerskap wat dit verteenwoordig het nie.
“Die oop gesprek”
Ons gesin was ingeteken op Die Huisgenoot, waarin die rubriek “Die oop gesprek” van NP van Wyk Louw, een van die voorste Afrikaner-intellektuele, verskyn het. Op 8 Augustus 1952 het Louw sy rubriek die vorm laat aanneem van ’n brief wat hy aan “My liewe jong vriend” gerig het. Die aanleiding tot Van Wyk Louw se artikel was die NP-regering se poging om bruin kiesers van die kieserslys af te haal.
Louw was in daardie stadium professor in Amsterdam en het in die algemeen geskryf eerder as om die besluit te kritiseer om bruin kiesers op ’n aparte lys te plaas. Hy skryf in ’n brief aan ’n vriend aan die Universiteit van Kaapstad dat wetgewing “nie nodig is vir ons behoud as volk nie”. Dit sou beter wees om die bruin mense “weer nasionaliste te maak as om hulle op aparte lyste te plaas”.
Louw het na die 1920’s verwys toe bruin kiesers ongeveer ’n kwart van die getal kiesers in kiesafdelings soos Stellenbosch en die Paarl verteenwordig het. Die NP het saam met die ander partye hard om hul stem meegeding. In 1929 het bruin kiesers vir Bruckner de Villiers, die seëvierende NP-kandidaat op Stellenbosch, skouerhoog die parlement ingedra. Ná die 1938-verkiesing, waarin hy die Stellenbosse setel met 30 stemme teen die VP se Henry Fagan verloor het, het hy hom krities uitgelaat oor die “slim jong manne”, wie se planne die party verskeie Kaapse setels gekos het, terwyl hulle net een setel in Transvaal gewen het.
In die geveg van die 1950’s om die bruin kiesers van die kieserslys af te haal, het die NP-leiers en Die Burger hierdie geskiedenis verswyg, of wanneer dit wel genoem is, afgemaak met die woorde dat die bruin kiesers omkoopbaar was.
In sy artikel van 1952 het Van Wyk Louw geskryf dat ’n volk voor verskillende bestaanskrisisse te staan kan kom: Een geval is militêre oorrompeling en ’n ander geval is wanneer ’n kritiese getal mense besluit dit is nie wenslik om as ’n aparte volk voort te gaan nie. Dan is daar die derde geval: wanneer die volk, nadat hy alles ingespan het om te oorleef, voor die laaste versoeking kom, naamlik “om te glo dat die blote voortbestaan verkieslik is bo die voortbestaan in geregtigheid” (Louw se kursivering).
Louw het besef dat mense sou vra hoe so ’n krisis die voortbestaan van ’n hele volk kon bedreig. Hy het geantwoord met ’n wedervraag: “Hoe kan ’n klein volk bly voortbestaan as hy iets haatliks en iets boos is vir die beste binne – of buite – hom?” Hy het bygevoeg: “Ek glo dat dit op ’n vreemde manier die krisis is waaruit ’n volk herbore, jonk, skeppend, te voorskyn kom, hierdie ‘donker nag van die siel’ waarin hy gesê het: ek sal liewer ondergaan as deur ongeregtigheid bly voortbestaan.”
Ek het geen herinnering dat ek dit destyds gelees het nie en Jaap Steyn skryf in sy biografie van Louw dat Die Huisgenoot nie enige lesersbriewe oor die betrokke rubriek ontvang het nie. Die artikel is weer in 1958 in Louw se bundel Liberale nasionalisme gepubliseer toe ek in my derde jaar in die vak Afrikaans-Nederlands was. Daar was in die klasse geen verwysing daarna nie.
Piet Cillié, redakteur van Die Burger, het egter in ’n besonder positiewe resensie geskryf dat Louw as ’n intellektuele vroedvrou optree. “Hy was vaardiger en subtieler as baie ander denkers maar sonder die pretensies van absolute sekerheid.” Sulke mense was gedurende my studentejare aan die Afrikaanse universiteite bitter skaars.
Hoofstuk 3
Universiteit met ’n houding
Ek is in 1956 as student by die Universiteit van Stellenbosch (US) ingeskryf sonder enige verwagting om ’n akademikus te word. Sonder veel aanleg vir wiskunde het ek nie besonder goed in die matriek-eindeksamen gevaar nie en Jan, my broer, en Hester, my suster, sou my later graag daaraan herinner dat hulle albei ’n beter simbool as ek in die matriek-eindeksamen gekry het. My pa het die storie in die geskiedenis goed vertel en is deur sy vriende vir sy politieke oordeel gerespekteer. Ek het besluit om geskiedenis een van my hoofvakke op universiteit