Hermann Giliomee: Historikus. Hermann GiliomeeЧитать онлайн книгу.
tot ’n politieke verlamming lei wat dringende hervormings sou kortwiek nie?
Ek is geprikkel deur ’n artikel van Arnold Toynbee, ’n Britse historikus wat die opkoms en ondergang van twee dosyn beskawings sedert die vroegste tye bestudeer het. Die artikel het in 1959 in die meningsblad Optima verskyn en is deur die Anglo-American Corporation aan sy aandeelhouers gestuur.
My pa het die blad as ’n aandeelhouer ontvang en ek het die artikel uitgeskeur en al die jare gehou in ’n lêer waarin ek die mees prikkelende artikels bewaar het wat ek teëgekom het. Toynbee is nie meer die internasionale ster wat hy was toe hy in 1949 op die tydskrif Time se buiteblad verskyn het nie, maar hy het in hierdie artikel die Afrikaners se onvermoë om betyds te hervorm, vooruitgeloop.
Hy het in sy artikel eers na die Spaanse kolonies in Suid-Amerika gekyk. Die Spanjaarde het ook die inheemse mense uitgebuit, maar hier was dit nie ras wat bepaal het of mense eersteklas- of tweedeklasburgers was nie. Die versperrings boontoe was oorwegend op klas, en nie ras nie, gegrond en was nie ondeurdringbaar nie. Spanjaarde het gevolglik die botoon gevoer, selfs nadat hul kolonies in Latyns-Amerika onafhanklik geword het. Dit geld ook vir die mense van Europese afkoms (of hoofsaaklik Europese afkoms) in die voormalige Portugese kolonie Brasilië, waar hulle net meer as die helfte van die bevolking uitmaak. Vandag gee hulle nog op feitlik elke vlak van die samelewing die toon aan.
Die kolonies wat die Hollanders en die Britte in Afrika gestig het, staan in skerp teenstelling hiermee. Opwaartse mobiliteit vir bruin of swart mense in die politieke en ekonomiese instellings was beperk en ondertrouery met wit mense feitlik ongehoord. Toynbee het gewaarsku dat daar in Suid-Afrika geen maklike toegang tot die dominante kaste vir “bekwame en aanpasbare Bantoes” was nie en het vervolg: “Die Grieks-Romeinse presedent wys dat die wortels van oorheersing selfs ná duisend jaar nog net so vlak is as wat hulle in die eerste geslag was.”25
Demografie was belangrik, het Toynbee voortgegaan. Wanneer die dominante minderheid se mag op tegnologie en kultuur berus, soos wat in Suid-Afrika die geval was, sal die stryd langer uitgerek en moreel meer kompleks wees as in die geval van ’n duidelik omlynde militêre stryd, maar, het Toynbee beklemtoon, “die dénouement kan tragieser wees”.
Toynbee het gewaarsku dat dit noodlottig vir die minderheid is om teen die gety uit te hou. Selfs wanneer ’n minderheid se geloof in sy eie kulturele meerderwaardigheid geregverdig is, “sal getalle uiteindelik die deurslag gee”. Hy het simpatie gehad met die dilemma van die minderhede: Vrywillige abdikasie ten gunste van ’n meerderheid wat deur die voormalige heersersgroep as sy mindere beskou word, is ’n baie moeilike alternatief vir trotse mense om te aanvaar, het Toynbee geskryf.26 As ’n profeet van wat dertig jaar later in Suid-Afrika sou gebeur toe die Afrikaners onoorwonne die mag afgestaan het, het Toynbee geen gelyke nie.
Afrikaner-waarskuwings
GD Scholtz, destydse redakteur van Die Transvaler, het tot dieselfde gevolgtrekking gekom in sy boek Het die Afrikaanse volk ’n toekoms? Ek het die boek in my vierde jaar gekoop en te oordeel na die onderstreepte sinne deeglik gelees. Indien die wit mense nie betyds wat Scholtz “volkome skeiding” noem afdwing nie, sal die swartes se getalsoorwig en die wete dat hulle suksesvol in opstand sou kon kom, deurslaggewend wees. Ongelukkig verduidelik die boek nie hoe “volkome skeiding” moet lyk nie.
Reeds teen die einde van die 1950’s was dit duidelik dat groot spanning onder die Afrikaners bestaan tussen diegene wat aan wit mag wou vasklou en dié wat vroegtydig radikale aanpassings wou maak om die lot vry te spring wat Toynbee voorspel het. Onder die Stellenbosse studente van my tyd het ’n verdeling sigbaar begin raak tussen die ideoloë en die pragmatiste.
Vir die ideoloë was apartheid ’n doel op sigself en was rasseskeiding die antwoord op feitlik enige vorm van maatskaplike verkeer. Teoloë, of tokkelokke soos hulle in die wandel genoem is, was volop in hierdie kamp. Manie van der Spuy, ’n tydgenoot op Stellenbosch wat sielkunde gestudeer het, het onlangs tereg gesê daar was in ons tyd op Stellenbosch twee verlossingsevangelies: “die Christendom as persoonlike verlossing” en “apartheid as Afrikaners se verlossingsevangelie”. In albei gevalle moet die mens net glo en word hy nie getoets aan sy dade nie maar aan sy geloof. Diegene wat enigsins van die voorgeskrewe dogma afgewyk het, is maklik as ’n “ketter” gebrandmerk.
Ek het my by die pragmatiste geskaar, wat uit sowel Nat-huise as Sap-huise gekom het. Ons het geglo dat daar geen skerp skeiding tussen veral wit en bruin moes wees nie en dat strakke apartheid gou moes oorgaan in ’n stelsel waar leiers van die verskillende gemeenskappe menings wissel en in projekte saamwerk. Universiteite was juis die plekke waar mense oor die kleurlyn kontak moes maak. Die wet op aparte universiteite wat in 1959 aanvaar is, het die moontlikheid vernietig dat die leiers van die toekoms mekaar kon leer ken en hul gedagtes in debatte slyp. In my koshuis was daar heelwat simpatie vir Bertie van der Merwe en ’n ander Simonsberger in die studenteraad wat in 1959 gedwing is om te bedank omdat hulle die wet teengestaan het.
Stellenbosch het ’n tradisie van verdraagsaamheid teenoor andersdenkendes gehad. My pa was in sy studentedae ’n ondersteuner van prof. Johannes du Plessis, hoogleraar aan die Kweekskool, wat in die twintigerjare ’n leidende rol gespeel het om leiers uit die wit en swart kerke byeen te bring en segregasie te temper. Hy is om dogmatiese redes uit sy amp geskors. My pa het dikwels skertsend verwys na Du Plessis se opponente, wat die bynaam “oupajane” gehad het. (Een van die leiers het ’n boek met die titel Op die ou paaie geskryf.)
In my tyd was al oorblyfsel van dié stryd ’n standbeeld wat Du Plessis se aanhangers vir hom opgerig het. Vanweë die standbeeld se kleur was dit algemeen as Pienk Piet bekend. Dit is dikwels laataand deur aangeklamde studente in allerlei kleure, veral pienk, geverf. Ons dosente het nie daaraan gedink om ons in te lig oor die wegbereidende rol van Du Plessis op die gebiede van teologie en rasseverhoudinge nie.
’n Ander belangrike andersdenkende was Bennie Keet, ook hoogleraar aan die Kweekskool. In my derde jaar het ek sy boek Suid-Afrika waarheen? ’n Bydrae tot die bespreking van die rasseprobleem (Stellenbosch: Universiteitsuitgewers, 1956) gekoop en gelees. Hy het onomwonde enige Bybelse regverdiging vir apartheid verwerp. Al groter skeiding het vir hom na “’n vlug vir die werklikheid” gelyk. Die uitdaging vir elke Christen was: Wat sê die Skrif?
Die volgende jaar het ek Henry Fagan se boekie Ons verantwoordelikheid (1959) aangeskaf en gelees. Dit het my opvattings in ’n belangrike mate gevorm. Fagan was ’n oud-Matie en ’n voormalige redaksielid van Die Burger. As voorsitter van ’n kommissie wat in 1947 oor swart verstedeliking verslag gedoen het, het hy ’n veel groter begrip as feitlik enigiemand anders gehad van die politieke implikasies wat hierdie proses gehad het.
Ek kon sien dat Fagan se argument baie met dié van Toynbee ooreengekom het: namate die ekonomie meer gesofistikeerd raak, sou die behoefte aan kommunikasie tussen die groepe al dringender word. Fagan het gewaarsku dat die wittes as dominante groep baie meer as swartes mense kon verloor weens ’n gebrek aan kontak. Die tuislande was slegs ’n beperkte oplossing, want hulle kon net ’n klein deel van die swart mense akkommodeer.
In 1956 het ’n kommissie onder voorsitterskap van prof. FR Tomlinson voorgestel dat die staat £104 miljoen (vandag sowat R45 miljard as inflasie in ag geneem word) oor tien jaar aan die ontwikkeling van die tuislande bestee. As minister van naturellesake het dr. Verwoerd van die vernaamste aanbevelings verwerp en vir ’n veel kleiner bedrag begroot. Hy het ook ’n voorstel gekelder dat private kapitaal toegelaat word vir die ontwikkeling van die tuislande. Dit het die vraag laat ontstaan wat later by my gespook het: Was die regering werklik ernstig oor sy beleid van lewensvatbare tuislande?
Verwoerd se slim planne
En toe word Verwoerd in 1958 eerste minister. Binne die eerste jaar of twee het hy apartheid omvorm van ’n onverbloemde wit baasskap tot ’n “statebond”, wat uiteindelik sou bestaan uit ’n wit staat of twee en ’n aantal vooruitstrewende swart state. NP-aanhangers het met toenemende oortuiging hieraan begin glo.
Frederik van Zyl Slabbert, wat in 1960 op Stellenbosch aangekom het om teologie te studeer, het later vertel van “die opwinding, die tinteling” wanneer akademici en studente die ideologie bespreek het. “Die