merkaptany – związki organiczne odpowiadające co do budowy alkoholom; różnią się od nich tym, że zamiast tlenu zawierają siarkę. Są to bezbarwne ciecze o nadzwyczaj nieprzyjemnej woni.
51
Dwa żywioły miasta – w okresie przedrewolucyjnym istniała silna nienawiść między poszczególnymi narodami Zakaukazia, świadomie podsycana przez rząd carski w celu osłabienia ruchu rewolucyjnego i narodowo – wyzwoleńczego. W Rosji carskiej nazywano ludność azerbejdżańską Tatarami zakaukaskimi; Żeromski stale używa tej nazwy.
52
mityng (z ang.) – wiec.
53
in effigie (łac.) – pod postacią obrazu (dawny zwyczaj wykonywania symbolicznego wyroku śmierci na podobiźnie zmarłych lub zbiegłych przestępców).
54
adept – uczeń, zwolennik.
55
Kura – główna rzeka na Zakaukaziu, wpada do Morza Kaspijskiego, na południe od Baku.
56
imperiał – w carskiej Rosji złota moneta wartości 15 rb.
57
Prywacje – wyrzeczenia.
58
Grabit' nagrablennoje (ros.) – grabić to, co zostało zagrabione (hasło anarchistów).
59
diametralnie – biegunowo, skrajnie.
60
czinodrał (ros.) – urzędnik (pogardliwie).
61
stupajka – brutalny a tępy niższy urzędnik lub wojskowy (wyraz nie znany słownikom rosyjskim, utworzony od ros. stupaj – odejdź).
62
kokarda (ros.) – znaczek blaszany na czapce wojskowej.
63
armiak (ros.) – wierzchnia odzież chłopska z grubego sukna, rodzaj kaftana.
64
rubaszka, rubacha (ros.) – koszula (noszona przez chłopów rosyjskich jako odzież wierzchnia).
65
czrezwyczajka (Cze – ka) – skrót nazwy Wsierossijskaia czrezwyczajnaja komissja po borbie s kontrrewolucjej i sabotażom, czyli: Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. W latach 1917–1922 centralny organ bezpieczeństwa państwowego republiki radzieckiej. Na czele WCzK stał Feliks Dzierżyński.
66
obudwu – dziś popr.: obydwu.
67
Obiedwie – dziś popr.: obydwie.
68
tiepłuszka (ros.) – ogrzewany wagon towarowy przystosowany do przewożenia ludzi.
69
turma (ros.) – więzienie.
70
sustaw (ros.) – staw.
71
Pogib (ros.) – zginął.
72
arkan – mocny sznur, więzy.
73
jednę – dziś popr.: jedną.
74
sobacza (z ros. sobaka: pies) – psia.
75
anemon – sasanka lub zawilec, roślina o ciemnofioletowych kwiatach.
76
Wszystkę – dziś popr.: wszystką.
77
przemądrzała – chodzi tu raczej o wyjątkową mądrość, a nie mądrość pozorną, połączoną z zarozumiałością; słowo „przemądrzała” jest więc użyte błędnie.
78
tunika zaprawiona krwią… Nessosa – według legendy greckiej centaur Nessos, zraniony śmiertelnie przez Heraklesa, nakłonił podstępnie żonę bohatera, Dejanirę, do zaczerpnięcia z jego rany krwi, która miała jej zapewnić wierność małżonka. Gdy Dejanira wręczyła Heraklesowi szatę zabarwioną krwią Nessosa, całe jego ciało zaczęła palić straszliwa trucizna. Bohater, nie mogąc znieść okropnych mąk, zbudował stos, na którym żywcem spłonął.
79
dyspozytor – tu: rozkazodawca.
80
nad Bosforem – tj. w Konstantynopolu, u sułtana tureckiego, który jako zwierzchnik i obrońca mahometan całego świata nosił tytuł kalifa, tj. „następcy” Mahometa.
81
współtowarzyszów – dziś popr.: współtowarzyszy; Żeromski stale stosuje końcówkę —ów.
82
walory – waluta albo papiery wartościowe.
83
gaz, pałający węglowodór – gaz ziemny, wydobywający się z głębi ziemi wraz z ropą naftową, służy do opalania i oświetlania; w Baku występuje w dużych ilościach; często zapalając się w powietrzu, tworzy ogniste słupy, zwane „wiecznym ogniem Baku”.
84
Prometeusz – według mitologii greckiej wykradł ogień z nieba i przyniósł go ludziom. Za karę przykutemu na rozkaz Zeusa do skały, sęp szarpał wciąż odrastającą wątrobę.
85
Barachan i Surachan – właściwie Bałachany i Surachany, miejscowości na Półwyspie Apszerońskim, gdzie znajdują się bogate złoża naftowe. Świątynia czcicieli ognia, w której wieczny ogień utrzymywany był dzięki gazom palnym wydobywającym się z ziemi, znajdowała się w Surachanach (na początku XX w. już opuszczona).
86
Zoroaster (a. Zaratustra) – mityczny prorok irański (VI w. p.n.e.), według legendy twórca religii zwanej zoroastryzmem, rozpowszechnionej wśród ludów Azji Środkowej, Iranu i Azerbejdżanu. Dla zoroastryzmu charakterystyczna jest wiara w istnienie dwóch walczących z sobą pierwiastków: dobra (światła) i zła (ciemności), oraz kult ognia.
87
skalny olej – ropa naftowa.
88
Nord (ang.) – wiatr północny; w Baku nazywają tak silne i częste wiatry północno – zachodnie, stąd pochodzi nazwa miasta (Badkube: po persku: „uderzenie wiatru”)
89
okrom – oprócz.
90
wypędka – wypędzonego, wygnańca.
91
Jeniec Kaukazu – tytuł poematu Aleksandra Puszkina (wyd. 1822).
92
Sartowie – nazwa nadawana różnym osiadłym ludom Turkiestanu, dziś nie używana.
93
Lwy albańskie – pułki armii tureckiej złożone z Albańczyków znane były z waleczności. Przestały one jednak istnieć po uzyskaniu przez Albanię formalnej niepodległości w r. 1912. Stąd określenie „lwy albańskie” jest raczej anachronizmem.
94
piechota dardanelska – piechota turecka, która obroniła cieśninę Dardanele w czasie operacji desantowej wojsk angielsko – francuskich w roku 1915. Pozycje wojsk tureckich znajdowały się wówczas istotnie w okolicach starożytnej Troi.
