1
„Podniosłem wszystkie zmurszałe całuny leżące w trumnach; oddaliłem wzniosłą pociechę rezygnacji, jedynie po to, by sobie wciąż mówić: – Ach, przecież to tak nie było! Tysiąc radości zrzucono na zawsze w doły grobowe, a ty stoisz tu sam i przeliczasz je. Nienasycony! nienasycony! nie otwieraj całkowicie podartej księgi przeszłości!… Czyż nie dość jeszcze jesteś smutny?” – cytat z: Jean Paul (Jean Paul Friedrich Richter) Biographische Belustigungen unter der Gehirnschale einer Riesin. Eine Geistergeschichte (Rozrywki biograficzne pod czaszką olbrzymki. Opowieść o duchach). [przypis redakcyjny]
2
Dzień dzisiejszy – Zaduszki. [przypis redakcyjny]
3
nie bierz tata – jesteśmy w mieszkaniu księdza grecko–katolickiego; w w. 357 mowa o jego zmarłej małżonce. [przypis redakcyjny]
4
nierano – późno. [przypis edytorski]
5
miano – imię. [przypis edytorski]
6
do tegoż kraju – do tego samego, tzn. pośmiertnego. [przypis redakcyjny]
7
Pieśń gminna. [przypis autorski]
8
Z Szyllera. – Swobodna przeróbka ostatniej zwrotki z wiersza Fryderyka Schillera Der Jungling am Bache (Młodzieniec nad potokiem). [przypis autorski]
9
jeszcze rano – jeszcze wcześnie. Porę akcji oznaczono niżej w w. 141: Pustelnik wszedł do Księdza tuż przed godz. 9 wieczór. Według prof. Pigonia związek chronologiczny miedzy cz. II a IV nie występuje dość jasno: w cz. II Widmo zjawia się na obrzędzie, kiedy już „przeszła północ” (w. 515), w cz. IV Pustelnik znika z plebanii właśnie o północy. Wynikałoby stąd, że akcja cz. IV rozgrywa się albo tego samego dnia, lecz wcześniej niż akcja cz. II, albo też nie tego samego roku. [przypis redakcyjny]
10
gotówem – jestem gotów. [przypis edytorski]
11
kitajka – rodzaj materii jedwabnej (pierwotnie chińskiej, skąd nazwa od Kitaj – Chiny), tafta. [przypis redakcyjny]
12
po smutkach wesele – w myśl starożytnego przysłowia: post nubila Phoebus – po chmurach słońce. [przypis redakcyjny]
13
nudno – w znaczeniu prowinc: przykro, smutno. [przypis redakcyjny]
14
Z pieśni gminnej. [przypis autorski]
15
żywot Heloizy – chodzi o poczytny wówczas romans J. J. Rousseau Nowa Heloiza. [przypis redakcyjny]
16
ogień i łzy Wertera – powieść J. W. Goethego Cierpienia młodego Wertera przedstawiała nieszczęśliwą miłość bohatera, zakończoną samobójstwem. [przypis redakcyjny]
17
Z Getego. [przypis autorski]
18
Wzmianka nieścisła; jest to swobodny przekład wiersza nie Goethego, lecz K. E. Heitzensteina, a tylko na temat poddany przez utwór Goethego: Lotte bei Werthers Grabe (Lotta u grobu Wertera). Pieśń ta była bardzo rozpowszechniona w Niemczech. [przypis redakcyjny]
19
rozdejmijcie – rozewrzyjcie, roztwórzcie. [przypis redakcyjny]
20
trzy świece – według wyobrażeń ludowych trzy światła miały własność przyciągania zjaw duchowych. – Te trzy światła będą gasnąć po kolei same przez się co godzina (w. 709, 1126, wskazówka po w. 1281), zamykając trzy stopnie wyznań Gustawa. Tajemnicze ich gaśnięcie ma podkreślać nadprzyrodzony charakter zjawiska Pustelnika. Według wskazówki inscenizacyjnej przed tekstem, palą się dwie świece na stole i lampka przed obrazem, a zatem trzy światła. [przypis redakcyjny]
21
zagniewane… niebiosa – aluzja do śmierci samobójczej Pustelnika. [przypis redakcyjny]
22
lawy – tutaj: masy ciemności. [przypis redakcyjny]
23
gwiazdka wschodnia – jest ona niejako przewodniczką miłosnej opowieści Gustawa; chodzi o Wenus, która widoczna bywa najlepiej tuż przed wschodem słońca (i dlatego nazywana była Jutrzenką), ale też tuż po zachodzie słońca, w przeciwnej, zachodniej części nieba (i z tego powodu nazywano ją też Gwiazdą Zachodnią, gr. Hespero); przez romantycznego kochanka planeta Wenus zostaje utożsamiona z boginią miłości w mit. rzym., od której bierze ona swą nazwę. [przypis edytorski]
24
snadno – łatwo. [przypis edytorski]
25
Szyllera [przypis autorski]
26
Jest to przekład wiersza F. Schillera. [przypis edytorski]
27
ulica – tu: aleja parkowa. [przypis edytorski]
