Təbii fəlakətlər. Şahin ƏhmədovЧитать онлайн книгу.
href="#imgdf5c9fd2c3124a08977e8d555509b404.jpg"/>
Qazılan buruqların köməyi ilə 1–2, bəzən 5–6, tək-tək hallarda isə 8–9 kilometr dərinliyə çatmaq olur. Təkcə Kola yarımadasında 12 kilometr dərinlik fəth edilmişdir. Lakin orada rayon seysmik deyil. Güclü zəlzələlərin hipomərkəzləri 10–50 kilometr dərinlikdə, bəzən isə daha dərində yerləşir.
Buna görə də bu hipomərkəzlərdə baş verən hadisələr müəmmalı olaraq qalır.
Düzdür, müasir dövrdə zəlzələnin təbii qüvvələrinin səth təzahürlərinin öyrənilməsində böyük nailiyyətlər əldə edil-mişdir. Bu tədqiqatların ən əsas nəticələrindən biri zəlzə-lənin paylanmasının Yer təkinin sınıq yerləri ilə əlaqəsidir.
Alimlər müəyyənləşdirmişlər ki, bütün təkanların epimərkəzləri Yer təkinin sınıq yerlərinin xətləri, hipomərkəzlər isə sınıq yerlərin səthləri üzərində yerləşir. Yer səthində epimərkəzlər də vulkanlar kimi plitələrin sərhədlərini cızaraq cavan tektonik büzüşükləri göstərir.
Belə demək olar ki, zəlzələ heç də hər yerdə təhlükəli deyil və tektonik sınıq yerlərin ensiz zonaları ilə əlaqəlidir.
Bəs dərinlikdəki gərginlik nədir? Hansı qüvvələr nəticəsində o yaranır? Onların artması nədən asılıdır? Onların boşalması nə vaxt və nə üçün baş verir? O, tək bir güclü təkanla baş verəcək, yoxsa kiçik zərbələrə parçalanacaq?
Seysmologiya bütün bu suallara qəti cavab veməmişdir.
Bir şey aydındır: təbii hadisə özünü bu və ya digər sınıq yerlərin fəal olduğu yerdə göstərəcək. Demək, orada yaşamaq daha təhlükəlidir. Lakin o da məlumdur ki, eyni bir yerdə faciəli zəlzələlər təsadüfi hallarda təkrarlanır: dərinlikdəki gərginlik toplanmalı və dağıdıcı zərbə yaratmağa qadir olan güclü enerji laxtası yığılmalıdır; məsələn, 1948-ci ildə Aşqabadda baş verən 9 ballıq zəlzələdən əvvəl həmin ərazidə bu cür dağıdıcı silkələnmə XIV əsrdə olub. Mütəxəssislər fərz edirlər ki, dərinlikdəki gərginliklərin yığılıb toplanması üçün lazım olan vaxt min illərlə ölçülür.
Bütün bunlardan müasir seysmologiyanın çıxartdığı əsas nəticə budur: seysmik təhlükəsiz sınıq yerlər yoxdur, müəyyən müddət yuxulayan sınıq yerlər var. Mantiyaya çatan hər bir iri sınıq yer dərinlikdəki tektonik qüvvələrlə dolmuşdur və öz saatını gözləyir.
Zəlzələ və kosmos
Hələ keçən əsrdən məlum idi ki, zəlzələlər vulkan püskürmələri kimi bəzən atmosfer təzyiqinin dəyişməsi ilə bağlıdır. Təzyiqin enməsi ilə bu asılılığın müşahidə olunduğu vulkanlar üçün belə hadisənin izahı birmənalıdır: təzyiqin aşağı düşməsi lavada yığılan qazların üzə çıxmasını asanlaşdırır və bu da püskürməni stimullaşdırır.
Statistika göstərir ki, seysmik tərpənişlər zaman etibarilə nəinki təzyiqin sürətli enməsinə, eyni zamanda təzyiqin sıçrayışlı qalxmasına da təsadüf edir. Bu isə onu göstərir ki, Yer təkinin onsuz da dayanıqsız tarazlığını pozmaq və “işəsalma mexanizmini” hərəkətə gətirmək üçün Yer qabığına olan təzyiqi bir balaca dəyişmək lazımdır.
Sonradan alimlər zəlzələnin ilin fəsilləri (yayda qışa nəzərən tez-tez), sutkanın vaxtı (gündüzə nəzərən gecə və səhərlər daha tez-tez) və dəniz, eləcə də okean sahillərində qabarma və çəkilmələrlə qarşılıqlı əlaqəsi olduğunu gördülər. Seysmik hadisələrin Ayın fazaları ilə əlaqəsinin olduğunu (maksimum təkanlar bədirlənmiş və təzə ay ilə) aydınlaşdırdıqdan sonra məlum oldu ki, bütün bunların əsasında kosmik səbəblər durur: Yerlə Ayın qarşılıqlı cazi-bə əlaqəsi və Yer kürəsində qabarma-çəkilmə dalğalarının yayılması. Deməli, Ay tərəfindən yaradılan qabarma-çə-kilmə qüvvələri Yer kürəsinin fırlanmasına və onun dərinliklərində baş verən proseslərə təsir göstərir. Baş verəcək təkanları da məhz onlar müəyyən edir.
Tanınmış rus alimi Nikolay Kozırev sonradan müəyyən etdi ki, güclü zəlzələlər o vaxt baş verir ki, Ay perigeydə (yəni Yerdən ən yaxın məsafədə) olsun, Yer və Günəşlə eyni xətt üzərində yerləşsin (günəş və ay tutulmaları vaxtı); göy cisimlərinin bu cür vəziyyətində cazibə qüvvələri daha güclü təsir göstərir. Digər tədqiqatçıların fikrincə, Yerin seysmik fəallığına Günəş sistemindəki planetlərin yerləşməsi də təsir edir.
Tanınmış ingilis astronomu Saymon Mittonun “Yerə daha çox təsir edən göy cismi Günəşdir” fikrini əsas götürərək biz Yerin seysmik fəallığının mənbələrini onun Günəşlə qarşılıqlı əlaqəsində də axtara bilərik. Həqiqətən, bir çox alimlər təsdiqləyirlər ki, zəlzələlər çox vaxt bizim planet Günəşdən ən yaxın məsafədə yerləşən zaman baş verir. Yerin seysmik fəallığının həmçinin günəş şüalanmasının fəallığı və Günəşdən fəzaya yayılan yüklü hissəciklərin sıxlığı (“günəş küləyi”) ilə də əlaqəsi olduğu müşahidə edilir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar yenicə başlanmışdır və çox ehtimal ki, gələcəkdə maraqlı və vacib nəticələr əldə olunsun.
Yer, Ay və Günəş bir xətt üzərində
Rezin yastıqcıqlar üzərində olan bina
Zəlzələnin proqnozlaşdırılması üçün dünya praktikasında ən yaxşı uzunmüddətli metodlar işlənib hazırlanmışdır. Bu vaxt fəlakətlərin baş verəcəyı haqda bir neçə il əvvəldən xəbər verilir, ancaq dəqiq vaxt söylənilmir. Ortamüddətli proqnoz bir ilə verilir, lakin burada yüz faiz səhv etmək də olar. Qısamüddətli proqnoz, yəni təbii hadisəni bir neçə gün əvvəl söyləmək mümkün deyil. Belə hallarda heyvanların özlərini necə apardığını müşahidə etmək insanlara kömək göstərir: instinkt nəticəsində onlar qəzanı bir neçə saat əvvəl duyur və özlərini narahat hiss edirlər.
Zəlzələləri proqnozlaşdırarkən alimlər ən ağır fəlakətlər olmuş ölkələrin təcrübəsinə müraciət edirlər.
Elm daim seysmik təkanın harada, hansı qüvvə ilə və nə vaxt baş verəcəyi sualına cavab axtarır. Alimlər geodezik müjdəçi ilə baş verə biləcək zəlzələnin parametrləri (maqnituda və ocağın uzunluğu) arasında riyazi asılılıq tapmışlar.
İndi artıq fəal sınıq yerlərin müxtəlif sahələrində təbii hadisənin özünü necə aparacağını və zəlzələnın harada baş verəcəyini söyləmək olar.
Tektonik plitələrin hərəkət sxemi: 1. Cənubu Koreya, 2. Avrasiya plitəsi, 3. Hokkaydo, 4. Şimali Amerika plitəsi, 5. Sakit okean plitəsi, 6. Honsu, 7. Kusu, 8. Orta tektonik plitə, 9. Sikoku, 10. Filippin plitəsi.
Eyni zamanda tədqiqatlar yeni seysmik davamlı texnologiyaların tətbiqinə də yönəlmişdir. Yaponiyanın Kobe şəhərində 1995-ci ildə baş verən zəlzələ nəticəsində beş min insan həlak olmuş və texnikanın son nailiyyətlərinə əsasən tikilmiş binaların bəziləri dağılmışdır. Rezin yastıqcıqlar