Ögedey. Əkbər N. NəcəfЧитать онлайн книгу.
Misal üçün, o vaxtadək heç bir döyüşdə iştirak etməyən, bununla belə, ordu komandanlığına təyin olunan əmirlərdən biri – Visaq-Başı «Ərzincan və ətrafı monqol qılıncından keçirilərkən biz burada boş yerə vaxt itiririk» deyərək fəryad edir, nəticədə əsgərlərin canına vəlvələ salırdı.
Beləliklə, Baycu Noyonun başçılıq etdiyi və say etibarilə Səlcuqlu ordusunun yarısı qədər belə olmayan monqol qoşunları da bir müddət sonra Kösədağına gəlib çıxdı. Qanlı döyüşün başlaması ilə 20 min nəfərlik Səlcuqlu atlılarının və irəlidəki piyada qüvvələrinin monqollara qarşı hücuma keçməsi bir oldu. Monqollar məşhur Turan taktikasına27 əl atdılar: onlar əvvəlcə geri çəkildilər, sonra isə Səlcuqlulara qarşı əks-həmləyə keçərək rəqibi ox və nizə yağışına tutdular. Nəticədə tələyə düşən Səlcuqlu süvariləri bir anda pərən-pərən oldu, vəziyyəti belə görən digər ordu hissələri döyüşü davam etdirmək əvəzinə, qorxub qaçmağa başladı. Sultan II Qiyasəddin bu ağır məğlubiyyəti gözyaşları ilə qarşıladı: ağlayaraq Toqat – Ankara istiqamətindən Antalyaya qaçdı. Müasir Türkiyə tarixçilərinin hamısı «bu qədər biabırçı bir məğlubiyyətin türk tarixində yaşanmadığı» fikrindədir.
Həmin fikirlə razılaşmamaq mümkün deyil. Doğrudan da 80 minlik böyük bir ordu sultanın qorxaqlığı, təcrübəli dövlət adamlarının məsləhətlərinə əhəmiyyət verilməməsi və hərbi idarəçiliyin səriştəsiz əmirlərə tapşırılması ucbatından darmadağın olmuşdu. Özü də düz-əməlli döyüşməyərək!
Beləliklə, hicri təqvimlə 641-ci il məhərrəmin 14-cü günündə (1243-cü il iyulun 3-4-də) qazandığı bu tarixi zəfərlə Baycu öz istəyinə çatdı: o, monqol noyonları cərgəsinə daxil oldu və çoxdan axtardığı şöhrətə qovuşdu.
Qeyd edək ki, Kösədağ döyüşündəki qələbədən sonra Monqollar hər yükün dəyəri 40 min sultani28 olmaqla 3 min heyvan yükü qədər qənimət ələ keçirdilər. Eyni zamanda monqolların Anadoluda yüz illik hakimiyyəti dövrü başladı.
Baycu sürətlə hərəkətə keçib Sivası sülh yolu ilə, daha sonra da Kayseri və Ərzincanı tutdu. Monqollar xüsusilə Kayseridə dəhşətli qətliam törətdilər. Ələ keçirilən əsirlər Məşhəd bazarlarına aparılaraq orada satıldı. Həmin əsirlərin çoxu qadınlar və cavan uşaqlar idi. Ümumilikdə isə, Kayseridə on minlərlə insanın qətlə yetirildiyi qeyd edilir.
Kösədağ məğlubiyyəti zamanı indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Amasyada olan Səlcuqlu vəziri Müxəzzibüddin Əli şəhərin qazısı ilə birlikdə qiymətli hədiyyələr götürərək Azərbaycana yola düşdü. O, Muğana gəlib Çormağun Noyonun hüzuruna çıxdı. Çormağun yaxşı eşitmədiyindən vəzirin söylədiklərini arvadı Eltina Xatun əyilərək onun qulağına çatdırırdı. Danışıqlar zamanı Müxəzzibüddin monqol komandanına dedi ki, Anadolu Səlcuqlularının 100 mindən çox əsgəri və saysız-hesabsız müdafiə qalaları var. Əlavə etdi ki, monqolların bu qədər canlı qüvvə və digər imkanlar qarşısında nəyəsə nail olması mümkünsüzdür. Axırda isə sülh təklifi irəli sürdü. Çormağun Noyon təkliflə razılaşdı. Beləcə, illik 360 min gümüş pul, 10 min qoyun, min dana və dəvə ödəmək müqabilində sülh bağlandı.
Ancaq Anadolu Səlcuqlu sultanı II Qiyasəddin öz vəzirinin bu danışıqlarından xəbərsiz idi. O, Kösədağdakı məğlubiyyətdən sonra Əmir Mübarizəddin Çavlı adlı bir nəfəri şərq əyalətlərinin hakimi təyin etmiş, vəziri Müxəzzibüddin Əlidən xəbər ala bilmədiyi üçün Şəmsəddin İsfahani adlı başqa bir nəfəri yeni vəzir təyin eləmişdi. Ancaq Şəmsəddin İsfahani əvvəlki vəzir Müxəzzibüddin Əlinin öz həyatını təhlükəyə ataraq sülh əldə etmək üçün monqolların yanına getdiyini öyrəndikdə bu təyinatdan boyun qaçırdı. Belə bir vaxtda Müxəzzibüddinin vəzifəsini tuta bilməyəcəyini deyərək vəzirlikdən çəkildi.
Tezliklə vəzir Müxəzzibüddin Əli sülh danışıqlarını tamamlayaraq Konyaya gəldi. Onun monqollarla sülh bağlaması şəhərdə sevinclə qarşılandı. Sultan da bundan məmnun qaldı, mükafat olaraq vəzirinə qiymətli hədiyyələr və iqtalar bağışladı.
Monqollarla sülhü daha da möhkəmləndirmək istəyən II Qiyasəddin çox keçmədi ki, Şəmsəddin İsfahaninin başçılığı altında İdil (Volqa) sahilindəki Saray şəhərinə elçilər yolladı. Həmin vaxt Cuçinin oğlu və Çingizin nəvəsi Batı xan bu şəhərdə qərar tutmuşdu və Azərbaycan da daxil olmaqla İraq-i Əcəmin işlərindən məsul idi. II Qiyasəddin əldə edilən sülh müqaviləsini elçiləri vasitəsilə ona göndərərək təsdiq etdirdi.
Şəmsəddin İsfahani ona verilən tapşırığı uğurla yerinə yetirib geri qayıtdıqdan sonra sultan onu vəzir təyin elədi. Buna səbəb Müxəzzibüddin Əlinin vəfat eləməsi idi. Eyni tarixlərdə, təqribən 1243–1246-cı illər arasında Azərbaycandakı monqol ordularının baş komandanı Çormağun da dünyasını dəyişdi. Onun səlahiyyətlərini isə Baycu Noyon ələ keçirdi. Həmin vaxt Ögedeyin dünyasını dəyişməsi, hakimiyyətin isə onun arvadı Törəgənə xatunun nəzarətinə keçməsi Baycunun işini asanlaşdırmışdı. Belə ki, o, dövlət daxilində yaranmış boşluğu yaxşı dəyərləndirərək Çormağunun yerini tuta bilmişdi.
Tarixçi Ayni hətta Baycu Noyonun «müsəlmanlığı qəbul etdiyini» yazır. Üstəlik, onun «müsəlman əhali tərəfindən çox sevildiyini» qeyd edir. Ancaq bu məlumatın səhihliyi şübhə doğurur. Çünki digər tarixi qaynaqlar Ayninin yazdıqlarını təsdiqləmir.
Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Baycu özündənrazı, şöhrətpərəst, igid və qorxmaz bir əmir idi, qısa müddətdə noyonluğa qədər yüksəlməyi bacarmışdı. O, Azərbaycandakı monqolların baş komandanlıq vəzifəsini 1246-cı ildə Ögedeyin oğlu Göyükün böyük xan seçilməsi və Elçigideyi Muğana göndərməsinə qədər yerinə yetirdi.
Buna baxmayaraq, Baycu bölgədə uzun müddət qaldı – Elxanilər dövlətinin qurucusu Hülakü xanın gəlişinə qədər Azərbaycan, Anadolu, İraq-i Əcəm və Xorasandakı fəaliyyətlərini davam etdirdi…
Qərbə axın
Monqolların 1235-ci il qurultayı yeni hərbi səfərlər haqqında qərarların alınması üçün də böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Ögedeyin böyük xan seçildiyi həmin qurultayda Çinin fəthinin tamamlanması, Qıpçaq ölkələrinin, rus knyazlıqlarının və Şərqi Avropanın ələ keçirilməsi, qərarlaşdırılmışdı. Qurultayda böyük sərkərdə Subutayın hesabatı dinlənilmişdi. Bu da səbəbsiz deyildi: Subutay hələ 1229-cu ildə Ögedeyin əmri ilə qərb bölgələrinə kəşfiyyat xarakterli səfərlər təşkil etmişdi. Bu səfərlər Avropanın mərkəzinə qədər uzanacaq yeni fəthlərə hazırlıq məqsədi daşıyırdı.
Qıpçaq ölkəsini, rus knyazlıqlarını və Avropanı əhatə etməli olan yürüşə rəhbərlik Cuçinin ikinci oğlu Batıya tapşırılmışdı. Çünki həmin torpaqlar onun atasının mülkü hesab edilirdi.
Batının əmrində 50 minlik ordu var idi. Bu orduya sonradan Subutay, Cuçinin digər üç oğlu – Orda, Bərkə və Şibək, eləcə də Ögedeyin iki oğlu – Göyük ilə Kadan, Cağatayın oğlu Baydarla nəvəsi Börü, Tuluyun iki oğlu – Məngü