Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim HəsənovЧитать онлайн книгу.
ki, bu fikirlər ağ yalan idi. Çünki Şəmsi Əsədullayevin müflis olduğu vaxtda Tağıyevə müraciət etdiyi, onun köməyi ilə xilas olduğu barədə sənədlər var.
«Kommunist» davam edir: «Kapitalist rəqabətin hökm-fərma olan qanunlarını o gözəl anlamışdı. Bu səbəblə də o, başqalarına nisbətən «qabaqda gedənlərdən» idi.
Çoxdan bəri söylənmiş bir kapitalist şüarı gərəyincə «Reklam ticarətin mihrakıdır1».
İştə Tağıyevin maarifçilik və camaata «bir parça çörək vermək» siyasəti həmən özünə reklama yaratmaqdan başqa bir şey deyildi».
Həmin yazı bu cür insafsız ruhda davam edir.
Məsəl var, deyirlər, ölənin dalınca ya yaxşı danışarlar, ya da heç danışmazlar. Bunu «Kommunist»də «nekroloq» yazan müəllif də yaxşı bilir. Elə həmin məsəli də xatırladır. Bununla belə, Hacını son mənzilə tikanlı sözlərlə yola salır: «Hacı öldü. Onun vəfatı olduqca pür-əlamət bir zamana təsadüf etdi. O da Azərbaycanda, ümumiyyətlə, burjuaziya sinfinin bir sinif kimi ölüb məhv olmaq zamanıdır.
Hacının vəfatı gücdən düşmüş və unudulmuş burjuaziyanın son nəfəsi olacaqdır.
Ölmüşlər haqqında ya yaxşı söylərlər, ya heç danışmazlar.
Azərbaycan əməkçiləri kinli və ədavətli deyildirlər. Əllərində olan ixtiyar və hakimiyyət keçmişin acısını onların yadından çıxarmaq üzrədir. Ona görə də vəfat etmiş Hacı haqqında fəna danışmayacaqlar. Onu bu gündən etibarən, sadəcə, unudacaqlardır.
Nasıl ki keçmişdəki bütün sinif düşmənlərini unuduyorlar».
«Bakinski raboçi» qəzeti isə Tağıyevi kiçik bir xəbərlə yada salır: «Z.A.Tağıyevin vəfatı (bolşevik qəzeti «Hacı» titulunu ixtisar edir: «Zeynal Abdin Tağıyevin vəfatı» yazır – M.H.). Zeynal Abdin Tağıyev sentyabrın 1-də 105 yaşında Mərdəkanda ağ ciyər iltihabından vəfat etmişdir. Mərhum nəhəng sənayeçi, maliyyəçi və böyük filantroplardan2 biri kimi məşhur idi».
Hacı, həqiqətən, 105 yaşındamı vəfat edib? Bu suala birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Əgər təsdiq cavabı verilsə, onda belə çıxır ki, məşhur milyonçu 1819-cu ildə doğulub. Lakin…
1900-cü ilin sentyabrında Tağıyevin fəaliyyətinin 50 illiyi tamam olur və bu münasibətlə Nəriman Nərimanov ilk dəfə onun haqqında kiçik bir kitab yazır: «Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaətə xidmətləri». Həmin kitabda Hacının doğum tarixi barədə belə bir qeyd var: «Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1838-ci ildə Badkubədə (Bakının tarixi adlarından biri – red.) təvəllüd olubdur. Atası Tağı başmaqçılıq edib öz külfətini dolandırırdı. On yaşınadək Hacı Zeynalabdin atasının tərbiyəsində olubdur».
Bu, Tağıyevin müasiri və onu yaxından tanıyan Nərimanovun qeydləridir. Nərimanovdan təxminən on il sonra – 1912-ci ildə H.Z.Tağıyev Bakı Dairə Məhkəməsinin müttəhimlər kürsüsündə oturmalı olub. «Tağıyev–Behbudov» qalmaqalına görə… Məhkəmədə Tağıyevin tərcümeyi-halı səsləndirilir və onun 74 yaşı olduğu elan edilir. Bu fakt da Hacının 1838-ci ildə doğulduğundan xəbər verir.
Təəssüf ki, doğum tarixi ilə bağlı bu məlumatların heç biri yazılı kağızla, sənədlə təsdiq olunmur. Həm də ona görə ki XIX əsrin ortalarında, xüsusən əsrin əvvəllərində Bakıda yazı-pozu işi bir az pərakəndə olub. O vaxt doğum tarixinin dəqiq qeydə alınması o qədər də real deyil. Belə olan təqdirdə Tağıyevin neçənci ildə doğulduğunu dəqiq söyləmək mümkün olmur.
Əvəzində əfsanə üçün meydan açılır. Deyirlər ki, guya Tağıyev doğum tarixini sonralar özü «irəli çəkib» ki, ikinci dəfə general Ərəblinskinin azyaşlı qızı ilə evlənəndə yaş fərqi çox görünməsin.
Nə dərəcədə inandırıcıdır? Bilmirik. Bununla belə, Dövlət Tarix Arxivində H.Z.Tağıyevin özünün 1916-cı ildə Rusiya imperatoruna ünvanlanmış bir məktubunun surəti saxlanılır. Məsələ ondadır ki, həmin 1916-cı ildə Hacı özünün, həyat yoldaşının və övladlarının adının ümumi zadəgan şəcərə kitabına daxil olunması üçün müraciət edir. Əslində, Hacı zadəgan nəslindən deyildi. Atası sadə başmaqçı olmuşdu. Amma həqiqi dövlət müşaviri rütbəsi aldığına görə artıq əsilzadə sayılırdı. Lakin Ali Senat Hacının özünün və ailə üzvlərinin adının zadəgan şəcərə kitabına daxil edilməsi barədə vəsatətini rədd edir. Bu imtinanı da onunla əsaslandırır ki, Tağıyev həqiqi dövlət müşaviri rütbəsi ilə əsl fəaliyyətinə görə yox, Bakı orta texniki məktəbinin fəxri himayədarı kimi xidmətlərinə görə mükafatlandırılıb.
Hacı Ali Senatın qərarından imperatora şikayət edir. Bu, başqa mövzudur. Lakin həmin 1916-cı ildə Tağıyev imperatora göndərilən şikayət ərizəsinə özünə və ailə üzvlərinə aid bir çox sənədləri, o cümlədən doğum haqqında şəhadətnamələrin notarius vasitəsilə təsdiq edilmiş surətlərini də əlavə edir. Və özünün doğum tarixi barədə söz-söhbətlərə sanki aydınlıq gətirir. Lakin yenə də ortaya müəmmalar çıxır…
Bu sənədlərin birincisi Hacının özünün Sona xanımla nikahına aiddir. Dərbənd Şiə Ruhani İdarəsindən verilən 189 nömrəli şəhadətnamədə göstərilir ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə general-mayor Balakişi bəy Ərəblinskinin qızı, hazırda Sona xanım adlanan Sofiya Qızbikənin kəbini 1896-cı il iyunun 28-də Dərbənd şəhərində Qazı Axund Molla Sadıq Kişnamazov tərəfindən kəsilib.
Növbəti sənəd Hacının 1898-ci ildə doğulan qızı Leylanın doğum şəhadətnaməsidir. Bakıdakı Gileyli məscidinin doğum kitabına əsasən verilən şəhadətnamədə uşağın atasının – H.Z.Tağıyevin 56, anasının – Sona Balakişi bəy qızının isə 18 yaşı olduğu göstərilir.
1899-cu ildə Hacının daha bir qızı dünyaya gəlir – Sara… Təbii olaraq onun doğum kağızında Tağıyevin yaşı artıq 57 göstərilir.
Bu sənədlərə əsasən inamla söyləmək olar ki, Hacı 1842-ci ildə doğulub. Amma həmin arxiv qovluğunda saxlanılan başqa bir möhürlü sənəd bu fikri təkzib edir: «ŞƏHADƏTNAMƏ verilir Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsindən ondan ötrü ki, Bakı şəhərinin sakini Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz atası Tağı Tağıyevin qanuni arvadı Ummu xanım Axund Zülfüqar qızından 1823-cü ildə doğulub.
Onun doğulduğu gün və ay məlum deyil.
Ruhani İdarəsi imzalarla və dövlət möhürü ilə təsdiq edir.
12 oktyabr 1899-cu il.
Tiflis şəhəri.
Ruhani İdarəsinin sədri, Zaqafqaziya şeyxülislamı A.Axundzadə,
Üzvləri Talıbzadə, Sultan Hüseynbəyov».
Beləliklə, bu sənədlər əsasında məşhur milyonçunun doğulduğu illə bağlı ortaya dörd rəqəm çıxır: 1819, 1823, 1838 və 1842.
Tağıyevin doğum tarixi barədə müəmmanın qısa tarixçəsi belədir.
Yəqin ki, 1899-cu ildə verilən doğum şəhadətnaməsi də yaddaş əsasında tərtib edilib. Çünki Tağıyevin