Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim HəsənovЧитать онлайн книгу.
sonuna yaxın Tağıyev tamamilə başqa bir sahəyə – mətbuat sahəsinə sərmayə qoyur. O, 1897-ci ilin əvvəllərində «Kaspi» qəzetini və eyniadlı mətbəəni kollec müşaviri Nikolay Sokolinskidən satın alır.
Sonrakı illərdə Hacı daha bir neçə qəzetin də təsisçisi olur.
1904-cü ilin yanvarında Rusiya imperatoru «Kür–Xəzər Səhmdar Gəmiçilik Cəmiyyəti»nin nizamnaməsini təsdiq edir. Nizamnamənin birinci paraqrafında deyilirdi: «Xəzər dənizində, habelə Kür, Volqa çaylarında və onların qollarında yük və sərnişin daşımaq məqsədilə «Kür–Xəzər Səhmdar Gəmiçilik Cəmiyyəti» adı altında səhmdar cəmiyyət təsis olunur.
Qeyd 1. Cəmiyyətin təsisçiləri: 1-ci gildiya Bakı taciri Hacı Zeynalabdin Tağıyev və 2-ci gildiya Bakı taciri İmamverdi Vəliyev».
Bundan sonra Tağıyev gəmiçilik sahəsində də kifayət qədər uğurlu fəaliyyət göstərir. Arxiv sənədlərindən görünür ki, hətta bir ara Tağıyevin gəmiçilik şirkəti Nobel qardaşları şirkətinin neftini daşımaqla məşğul olur. Məsələn, Hacı 1908-ci ilin iyulunda Nobel qardaşları şirkətinə məktub yazaraq şirkətə məxsus 2 milyon 500 min pud neftin bu ay daşınacağı barədə götürülmüş öhdəliyin vaxtında yerinə yetiriləcəyini bildirir. O, enerji, nəqliyyat, şərabçılıq, bankçılıq və s. sahələrdə də uğur qazanır.
Əgər XIX əsrin 80-ci illərində Tağıyevin ticarət əməliyyatlarının dövriyyəsi 3 milyon rubl təşkil edirdisə, 1897-ci ildə bu rəqəm 4,9 milyona çatır.
Biz Tağıyevin çoxşaxəli sahibkarlıq fəaliyyətinin kiçik bir hissəsini xatırlatdıq. Və bu qeydlərdən belə çıxır ki, məşhur milyonçu əlini nəyə atıbsa, işi yağ kimi gedib. Belə düşünməyə əsaslar da var. Hacı imkanlı adam idi. Dövlət orqanlarında onu yaxşı tanıyır, necə deyərlər, bir sözünü iki eləmirdilər. Alırdı, satırdı, qururdu, yaradırdı… Lakin heç də həmişə belə olmurdu. Onu da istəməyənlər, nüfuzuna, çevik düşüncə qabiliyyətinə paxıllıq edənlər, hətta Hacını sıradan çıxarmaq istəyənlər də tapılırdı.
XIX əsrin axırlarında Hacı neft sənayesi ilə bağlı bütün obyektlərini satmaq qərarına gəlir. O, 1897-ci ildə «H.Z.Tağıyev» firmasına məxsus olan mədənləri, ağ neft, yağ və kükürd turşusu zavodlarını, neft kəmərini, dəmir yolu çənləri parkını, Rusiyanın bir çox şəhərlərindəki ağ neft-mazut anbarlarını ingilis bankının direktoru Evelin Qubbardın başçılıq etdiyi qrupa 5 milyon rubla satır.
Niyə satır? Biz bu sualın cavabını bilmirik. Amma onu bilirik ki, 1897-ci il oktyabrın 11-də imperator II Nikolay Hacı Zeynalabdin Tağıyevin «Lifli Maddələrin Emalı üzrə Qafqaz Səhmdar Cəmiyyəti»nin nizamnaməsini təsdiq edir.
Hacı, indiki terminlə desək, neft sektorundan qeyri-neft sektoruna keçir. Toxuculuq məhsullarına böyük tələbatın yarandığını hiss edərək…
Tağıyev yeni toxuculuq fabrikini Zığ və Əhmədli kənd icmasından aldığı torpaq sahəsində inşa etmək istəyir. Cəmiyyətin nizamnaməsi təsdiq olunan kimi Hacı 1898-ci ildə fabrikin tikintisinə başlayır. Eyni zamanda xarici ölkələrdən fabrik üçün lazımi texnika və maşınlar sifariş verir. Lakin tezliklə guya icarə sənədlərində nöqsanlar tapılır və tikinti dayandırılır. Hətta artıq inşa olunan tikililər hökumətin tapşırığı ilə sökülür. Hacının dilindən iltizam alınır ki, sənədlər qaydaya düşməyincə tikintini başlamayacaq.
1902–1904-cü illərdə Bakı şəhər başçısı vəzifəsində işləmiş A.Novikov sonralar Peterburqda nəşr etdirdiyi «Şəhər başçısının qeydləri» («Записки городского головы») kitabında Hacının fəaliyyəti barədə məhəbbətlə söhbət açır. Həmin kitabda toxuculuq fabriki ilə bağlı məsələyə də toxunulur: «Tağıyev Bakıda böyük fabrik tikmək qərarına gəlir. Onun əlində Bakı yaxınlığında yaşayan yerli əhali ilə bağlanmış icarə müqaviləsi var. Fabriki həmin ərazidə tikmək istəyir. Tağıyev tikintiyə başlayanda keçmiş torpaq sahibləri etiraz edirlər. Cəmiyyəti iki düşərgəyə – Tağıyevin lehinə və əleyhinə olanlar düşərgəsinə bölən uzun bir proses başlayır. Bəzi mətbuat orqanları Hacının əleyhinə iyrənc təbliğat aparır».
Bütün bunlara baxmayaraq, Tağıyev səbirlə, təmkinlə mübarizəni davam etdirir. İllərlə Peterburqla, Tiflislə yazışmalar aparır, nəhayət, istədiyinə nail ola bilir. Fabrik işə düşür…
Bu faktı niyə xatırlatdıq? Ona görə xatırlatdıq ki, oxucuda təsəvvür yaransın: Hacının da işləri həmişə hamar getməyib. Ümumiyyətlə, hər zaman olduğu kimi Tağıyevin dövründə də uğur milyonçuların üzünə daim gülmür. Məsələn, Tağıyevlə şərikli gəmiçilik şirkəti yaradan İmamverdi Vəliyev bir neçə il sonra müflisləşir.
Bəs Tağıyevin uğurunun sirri nədə idi? Onun dərin zəkasında, hər cür zəhmətə qatlaşmaq bacarığında və güclü sahibkarlıq intuisiyasında! Və bu xüsusiyyətlər kənardan da aydın görünür və deyilirdi: Hacı «işini o qədər ehtiyatlı tutub ki, Bakıda baş verən bir neçə neft böhranına rahat tab gətirə bilib» (D.Mendeleyev).
Və bir də: Hacı Bakı şəhər Dumasının üzvü – qlasnı kimi ictimai fəaliyyəti ilə çoxlarına nümunə olub. Sahibkarlıq sahəsində olduğu kimi Dumada da söz sahibinə, liderə çevrilib.
Qlasnı Tağıyevi liderə çevirən keyfiyyətlər nədən ibarət idi?
Tağıyev şəhər Dumasında
1877-ci ildə Bakı şəhər Dumasının yaradılması barədə qərar qəbul edilir. Tağıyev nəinki şəhər Dumasına üzv – qlasnı seçilir, eyni zamanda Dumanın işini təşkil edənlərdən biri və birincisi olur. Bakı Dumasında müsəlmanların hüquqlarının müdafiəsi üçün daim haqq səsini qaldırır.
İllər keçdikcə Hacı, demək olar ki, Dumanın ən nüfuzlu qlasnısına çevrilir. Yeni şəhər başçısı seçilməlidir? Tağıyevin məsləhəti əsas götürülür. Şəhər hansısa mühüm layihəyə pul ayırmalıdır? Hacının razılığı vacibdir.
1904-cü ildə Peterburq qəzetlərinin birində Bakı Dumasının fəaliyyəti barədə yazı dərc olunur. Qeyd edilir ki, Bakı Dumasının yarısı müsəlman qlasnılardır. Bəli, məhz yarısı! O vaxtın qaydalarına görə Bakıda müsəlman qlasnıların sayı ümumi Duma üzvlərinin sayının yarısından çox olmamalı idi!
Qəzet yazır ki, Duma üzvlərinin o biri yarısının üçdə ikisi ermənilər, üçdə biri isə rusların payına düşür. Müsəlman qlasnıların lideri yerli varlılardan biridir. Anadangəlmə ağıllı adamdır, amma təhsili yoxdur.
Hansısa məsələni Duma iclasından keçirmək lazım olanda o ayağa durub «mən xahiş edirəm» deyə sözə başlayır. Bu, əslində, «mən əmr edirəm» deməyə bərabərdir. Onun həmin sözü təkcə müsəlmanlar tərəfindən deyil, hətta erməni və rusların əksəriyyəti tərəfindən elə belə də qəbul olunur və onun «xahişi», bir qayda olaraq, yerinə yetirilir…
Bu yazının dərc edildiyi ovaxtkı Peterburq qəzetində ad çəkilməsə də, söhbətin məhz Tağıyevdən getdiyi heç kimə nə o vaxt, nə də indi sirdir.
Hacı Dumada ilk günlərdən söz sahibi olur.
Bakı şəhər Dumasının ilk iclası 1878-ci