Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müsəllim HəsənovЧитать онлайн книгу.
mütləq gəlirdi. O iclaslara gəlirdi ki, taleyüklü məsələlər müzakirə olunurdu.
A.Novikovun kitabından: «Onunla yaxından tanış olduqca varlı müsəlman xalqın içindən çıxan bu ağıllı şəxsiyyət məni özünə daha çox cəlb edirdi. Rus dilində pis danışırdı, amma ağlına və hissiyyat qabiliyyətinin səviyyəsinə görə – oxucum, təəccüb eləmə – təhsilli həmkarlarından çox-çox yüksəklərdə dayanırdı».
Və təhsili olmayan bir milyonçunun iti zəkası, çevik məntiqi hamını təəccübləndirirdi. Ona görə də Nəriman Nərimanov yazırdı: «Belə elm hörmətli Hacıda olmaya-olmaya bunun xidmətləri hansı aqili təəccübə gətirməz? Qeyrətli Hacının vətənə, millətə və insana olan himmətindən sonra xarici millət deyə bilərmi: müsəlmanlar nadan, vəhşi, camaat və dövlət işinə yaramayan tayfadır?!»
«Bakı şəhərinə aid əsas məsələlərdə, istər su məsələsi olsun, istər torpaq, o, həmişə düzgün mövqe tuturdu» – bu da Novikovun fikridir.
Tağıyevin şəhər üçün vacib məsələlərdə həmişə düzgün mövqe tutduğu barədə hələ danışacağıq. Amma onlardan biri barədə danışmağın vaxtıdır.
Heç bir təhsili olmayan Hacı Bakıda teatr binası tikdirir. İlk teatr binası!
Oxumağı bacarmayan, incəsənət sahəsinə, ümumiyyətlə, aidiyyəti olmayan Tağıyev niyə məhz teatr binası tikdirmək qərarına gəlmişdi?
Milyonçunun teatr sevgisi
1882-ci ilin aprelində çıxan Bakı qəzetlərində maraqlı bir xəbər var: «…nəhayət ki, bizdə də isti, rahat, bütün lazımi qurğuları olan əsl teatr olacaq». Və ardınca: «Bu teatra görə biz cənab Tağıyevə borclu olacağıq, bu xeyirxah işə görə bütün şəhər ona «sağ ol» deyəcək!»
Qəzetdə bu xəbər başqa bir mühüm məlumatla yanaşı dərc olunur: aprelin 18-də Qafqazın mülki hissəsinin yeni baş rəisi knyaz A.M.Dondukov-Korsakov Bakıya gəlir…
Aprelin 20-də knyaz Bakı Dumasının üzvləri ilə də görüşür və həmin görüşdə Tağıyevi ona təqdim edirlər. Şəhərdə ilk teatr binası tikmək arzusunda olan neft sənayeçisi kimi…
Knyaz Hacının əllərini sıxır, ona bu cəsarətli addımına görə təşəkkür edir və teatrın da məktəb kimi millətin inkişafında xüsusi rolu olduğunu vurğulayır. Əslində, bu həqiqəti Tağıyev çoxdan anlamışdı. Onda Bakıya Peterburqdan tez-tez müxtəlif teatr truppaları gəlir, cürbəcür tamaşalar qoyulurdu. Lakin taxtadan tikilmiş sirk binasında, yaxud Bakı İctimai Məclisinin qış sarayında… O binalarda ki tamaşa üçün yararsız idi. Amma başqa variant da yox idi. Bakı şəhərində teatr binası tikilməmişdi. Buna ehtiyac duyulmamışdı. Lakin Tağıyev belə bir ehtiyac duyur. Və özünün torpaq sahəsində – Merkuri (indiki Zərifə Əliyeva) və Qorçakov (indiki H.Z.Tağıyev) küçələrinin kəsişməsində teatr binası tikdirmək qərarına gəlir.
1883-cü il noyabrın 25-də tikinti başa çatır və binaya baxış keçirilir.
Yalnız bundan sonra «Tağıyev teatrı» kimi şöhrət qazanan mədəniyyət obyekti fəaliyyətə başlayır.
«Bu zati-möhtərəmin qeyrəti insanı həqiqət heyran edir. Təəccüb budur ki, 18 il bundan müqəddəm Badkubədə Hacıdan dövlətli və mədəniyyətli şəxslər olubsa da və hal-hazırda varsa da, ancaq Badkubədə teatrın əvvəlinci binasını qoyan hörmətli Hacı olubdur» – bu fikirlər də N.Nərimanova məxsusdur.
Teatr binası tikdirdiyi dövrdə onun iri neft istehsalı kompleksi var idi. İki neftdaşıyan gəmisi, Rusiyanın bir çox şəhərlərində anbarları, ağ neft və sürtkü yağı istehsal edən zavodları işləyirdi. 80-ci illərin axırlarında artıq Tağıyevin firması 10 milyon pud neft hasil edirdi.
Yəni Hacı teatr əvəzinə gəlirli sənaye sahələrinə pul qoymaqla varidatını daha da artırmaq imkanına malik idi. Amma o, teatr binası tikdirməyə üstünlük verir. Və illər keçir, bu şəhərdə Azərbaycan dilində də tamaşalar oynanılır. Tağıyev teatrı belə tamaşaların göstərildiyi mədəniyyət ocağına çevrilir. 1908-ci ildə isə Şərqin ilk operası – «Leyli və Məcnun» məhz bu teatrda tamaşaya qoyulur.
Bakıda müsəlman qadınlar da yavaş-yavaş teatr tamaşalarına maraq göstərməyə başlayırlar. Onda Tağıyev bu reallığı nəzərə alaraq teatr binasının daxilində dəyişiklik etmək qərarına gəlir: müsəlman qadınlar üçün lojalar düzəldilir. O lojalar ki, necə deyərlər, qadınları yad gözlərdən «qoruyur»: qadın lojalarının yan tərəflərinə qalın, ön hissəsinə tül pərdə asılır.
XX əsrin əvvəllərində Bakı neft və milyonlar səltənəti kimi məşhurlaşsa da, çağdaş Avropa mədəniyyətinin bir sıra elementlərini özündə ehtiva etsə də, hələ dini ehkamların güclü olduğu müsəlman şəhəri idi. Burada müsəlman qadınların teatra getməsi məqbul sayılmırdı, çünki digər incəsənət növləri kimi aktyorluq – insanın başqasının cildinə girməsi, kişilərlə qadınların eyni səhnəyə çıxması şəriət qanunlarına zidd sayılırdı. Məhz bu ehkamların qırılması və Bakıda müsəlman qadınların da teatra yolunun açılmasında mütərəqqi dünyagörüşlü bir şəxsiyyət kimi Tağıyevin xidməti böyükdür.
Hacı həyat yoldaşını və qızlarını vaxtaşırı teatr tamaşalarına baxmağa aparır. Hətta tamaşa salonunda özü və ailə üzvləri üçün daimi xüsusi loja ayırtdırır. «Hörmətli Hacı teatrı nəhayətdə sevir, hər axşam öz lojasında əyləşib artistlərin oyunlarına çox diqqətlə baxır» – bu da Nərimanovun müşahidəsidir.
1899-cu ildə Tağıyev teatrda təmir və yenidənqurma işləri gördürür. Tamaşa zalında yerlərin sayı artırılır. Yeni eyvanlar əlavə edilir. Tamaşa zalının döşəməsi bu dəfə maili qurulur ki, arxada əyləşənlər səhnəni daha yaxşı görsünlər. Eyni zamanda yanğın təhlükəsizliyi üçün bəzi tədbirlər də görülür.
Lakin bütün bu təhlükəsizlik tədbirləri 1909-cu ildə teatrda dəhşətli yanğına mane ola bilmir. Fevralın 21-də teatrda elə bir yanğın baş verir ki, ancaq divarlar qalır. Yanğın gündüz baş verdiyindən insan tələfatı olmur.
Hadisə yerinə gələn yanğınsöndürmə briqadası da alovun söndürülməsində aciz qalır. Səhər saat 10-dan başlayan yanğının söndürülməsinə yeddi saat vaxt sərf olunur.
Şəhərdə şayiə yayılır ki, Tağıyev teatrı bərpa etmək istəmir. Bu xəbər Bakı ermənilərinin əlinə girəvə verir. İki gün sonra şəhər Dumasının iclasında çıxış edən erməni qlasnı Ayvazov deyir ki, şəhərin yeganə teatrı yanıb, Tağıyev də bərpa etmək istəmir. Yeni teatr tikmək üçün torpaq sahəsi ayırmaq lazımdır. Gecikdirmək olmaz, növbəti iclasda bu məsələyə baxılmalıdır. Lakin Tağıyev fikrini dəyişir. İyun ayında teatrı bərpa etdirmək qərarına gəlir və şəhər rəhbərliyinə yeni layihə təqdim edir. Lakin layihə bəyənilmir və Tağıyevin özünə qaytarılır.
Şəhər mühəndisi layihənin qüsurlarını göstərir: çıxış qapıları tamaşaçıların sayına görə azdır; qızdırıcı qurğu yoxdur; havatəmizləyici quraşdırılmayıb; yanğınsöndürənlər üçün mühafizə otağı ayrılmayıb və s. Odur ki layihə yenidən işlənir, təsdiq edilir və teatr 1910-cu ilin payızında istismara hazır vəziyyətə gətirilir.
Tağıyev